currency notes भारतीय चलनी नोटांचा इतिहास हा आपल्या देशाच्या स्वातंत्र्योत्तर कालखंडातील एक महत्त्वपूर्ण अध्याय आहे. स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात भारतीय चलनी नोटांवर राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांच्या प्रतिमेचा वापर हा एक महत्त्वपूर्ण निर्णय ठरला, जो आजतागायत कायम आहे. या लेखात आपण भारतीय चलनी नोटांवरील महात्मा गांधींच्या प्रतिमेची सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.
स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (आरबीआय) चलनी नोटांच्या डिझाइनमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल केले. या बदलांमध्ये सर्वात महत्त्वाचा निर्णय होता महात्मा गांधींच्या प्रतिमेचा समावेश. सुरुवातीला १, २, ५, १० आणि १०० रुपयांच्या नोटांवर महात्मा गांधींचे चित्र छापण्यात आले. या नोटांवर गांधीजी सेवाग्राममध्ये बसलेले दिसत असत, जे त्यांच्या सरळ आणि साध्या जीवनशैलीचे प्रतीक होते.
वॉटरमार्कची सुरुवात
१९८७ मध्ये भारतीय चलनी नोटांच्या इतिहासात एक महत्त्वाचा टप्पा आला. या वर्षी आरबीआयने ५०० रुपयांची नवी नोट बाजारात आणली, ज्यावर महात्मा गांधींचा हसतमुख फोटो होता. या नोटेची खास वैशिष्ट्ये म्हणजे त्यावर लायन कॅपिटल आणि अशोक स्तंभाचा वॉटरमार्क होता. हा बदल नोटांच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने महत्त्वाचा ठरला.
१९९६ चा महत्त्वपूर्ण बदल
१९९६ साली भारतीय चलनी नोटांच्या इतिहासात आणखी एक महत्त्वाचा टप्पा आला. या वर्षी आरबीआयने सर्व मूल्यवर्गाच्या नोटांवर महात्मा गांधींचे चित्र एकसमान पद्धतीने छापण्यास सुरुवात केली. यामध्ये ५, १०, २०, १००, ५०० आणि १००० रुपयांच्या नोटांचा समावेश होता. या निर्णयामागचा मुख्य उद्देश होता चलनी नोटांमध्ये एकसूत्रता आणणे आणि त्यांची ओळख सोपी करणे.
नोटांवरील गांधी प्रतिमेचे महत्त्व
महात्मा गांधींची प्रतिमा ही केवळ एक फोटो नाही, तर ती भारतीय मूल्यांचे आणि आदर्शांचे प्रतीक आहे. त्यांच्या प्रतिमेचा वापर करण्यामागे अनेक कारणे आहेत:
१. राष्ट्रीय एकात्मतेचे प्रतीक: गांधीजींची प्रतिमा सर्व भारतीयांना एकत्र आणणारे प्रतीक आहे. २. मूल्यांचे प्रतिनिधित्व: सत्य, अहिंसा आणि नैतिक मूल्यांचे प्रतीक. ३. सहज ओळख: जगभरात ओळखली जाणारी प्रतिमा. ४. ऐतिहासिक महत्त्व: स्वातंत्र्य चळवळीतील त्यांच्या योगदानाचे स्मरण.
वर्तमान स्थिती आणि अफवा
अलीकडेच सोशल मीडियावर एक बातमी व्हायरल झाली की भारतीय चलनी नोटांवरील महात्मा गांधींची प्रतिमा बदलून त्याजागी रवींद्रनाथ टागोर किंवा डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांची प्रतिमा छापली जाईल. मात्र, रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने या बातमीचे खंडन केले आहे. आरबीआयच्या स्पष्टीकरणानुसार असा कोणताही प्रस्ताव विचाराधीन नाही आणि ही केवळ अफवा आहे.
तांत्रिक पैलू
भारतीय चलनी नोटांवरील महात्मा गांधींची प्रतिमा ही विशेष तंत्रज्ञानाचा वापर करून छापली जाते. नोटांवर दोन प्रकारे ही प्रतिमा दिसते: १. मुख्य प्रतिमा: नोटेच्या समोरच्या बाजूस स्पष्टपणे दिसणारी प्रतिमा २. वॉटरमार्क: नोट उजेडासमोर धरली असता दिसणारी अप्रकट प्रतिमा
आरबीआयच्या वर्तमान धोरणानुसार, भारतीय चलनी नोटांवर महात्मा गांधींची प्रतिमा कायम राहणार आहे. या निर्णयामागे अनेक कारणे आहेत: १. सातत्य: चलनी नोटांच्या ओळखीसाठी महत्त्वाचे २. जागतिक ओळख: आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यता प्राप्त प्रतीक ३. ऐतिहासिक महत्त्व: राष्ट्रीय वारसा जपण्याचे माध्यम
भारतीय चलनी नोटांवरील महात्मा गांधींची प्रतिमा ही केवळ एक छायाचित्र नसून, ती भारतीय अर्थव्यवस्थेची आणि राष्ट्रीय मूल्यांची प्रतीक आहे. आरबीआयने स्पष्ट केल्याप्रमाणे ही प्रतिमा बदलण्याचा कोणताही विचार नाही.