currency notes भारतीय चलनाचा इतिहास हा देशाच्या स्वातंत्र्योत्तर कालखंडातील एक महत्त्वपूर्ण अध्याय आहे. विशेषतः भारतीय नोटांवर छापलेल्या महात्मा गांधींच्या चित्राची कहाणी अतिशय रोचक आहे. आज, प्रत्येक भारतीय नागरिक दैनंदिन व्यवहारात वापरत असलेल्या नोटांवर राष्ट्रपिता महात्मा गांधींचे चित्र पाहतो, परंतु या चित्राचा प्रवास कसा झाला हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.
स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात, भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (आरबीआय) एक महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतला – भारतीय चलनावर महात्मा गांधींचे चित्र छापण्याचा. हा निर्णय केवळ एका व्यक्तीच्या चित्राचा नव्हता, तर तो स्वातंत्र्य चळवळीच्या मूल्यांचे प्रतीक होता. सुरुवातीला १, २, ५, १० आणि १०० रुपयांच्या नोटांवर महात्मा गांधींचे चित्र छापण्यात आले. या चित्रात गांधीजी सेवाग्राममध्ये बसलेले दिसत होते, जे त्यांच्या साध्या जीवनशैलीचे प्रतीक होते.
१९८७ मध्ये एक महत्त्वाची घटना घडली. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने ५०० रुपयांची नवी नोट चलनात आणली, ज्यावर महात्मा गांधींचा हसतमुख फोटो होता. या नोटेवर लायन कॅपिटल आणि अशोक स्तंभाचे वॉटरमार्कही होते. हे वॉटरमार्क नोटांच्या सुरक्षिततेसाठी महत्त्वपूर्ण होते. १९८७ पूर्वी, गांधीजींचा फोटो वॉटरमार्क म्हणून वापरला जात होता, जो नोटेच्या मागच्या बाजूला दिसत असे.
१९९६ मध्ये एक महत्त्वपूर्ण बदल झाला. या वर्षी रिझर्व्ह बँकेने नव्या मालिकेतील नोटा चलनात आणल्या, ज्यामध्ये ५, १०, २०, १००, ५०० आणि १००० रुपयांच्या नोटांचा समावेश होता. या सर्व नोटांवर महात्मा गांधींचे चित्र प्रमुख स्थानी होते. हे चित्र केवळ एक प्रतिमा नव्हती, तर ती भारतीय चलनाची ओळख बनली.
अलीकडेच, सोशल मीडियावर एक बातमी व्हायरल झाली की भारतीय नोटांवरील महात्मा गांधींचे चित्र बदलले जाणार आहे आणि त्याऐवजी रवींद्रनाथ टागोर किंवा डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांचे चित्र छापले जाईल. मात्र, रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने या बातमीचे खंडन केले आहे. बँकेने स्पष्ट केले की असा कोणताही प्रस्ताव विचाराधीन नाही आणि ही केवळ अफवा आहे.
महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे भारतीय नोटांवरील गांधीजींचा फोटो हा संरक्षित प्रतिमा किंवा ट्रेडमार्क नाही. हा एक हलता-फिरता फोटो आहे, ज्याचा वापर विविध नोटांवर वेगवेगळ्या प्रकारे केला जातो. उदाहरणार्थ, एक रुपयाच्या नोटेवर गांधीजींचा चेहरा नाण्यावरही दर्शविला जात होता, परंतु तो संरक्षित नव्हता.
भारतीय चलनावरील महात्मा गांधींचे चित्र हे केवळ एका व्यक्तीचे चित्र नाही, तर ते राष्ट्रीय एकात्मतेचे प्रतीक आहे. हे चित्र भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या विश्वासार्हतेचे प्रतीक बनले आहे. जगभरात भारतीय रुपया ओळखला जातो तो त्यावरील गांधीजींच्या चित्रामुळेच. या चित्राने भारतीय चलनाला एक विशिष्ट ओळख दिली आहे.
आज, डिजिटल पेमेंटच्या युगात देखील, भौतिक चलनाचे महत्त्व कमी झालेले नाही. प्रत्येक भारतीय नागरिकाच्या दैनंदिन जीवनात नोटांचा वापर होत असतो, आणि प्रत्येक वेळी गांधीजींचे चित्र त्यांना भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीची आणि त्यांनी शिकवलेल्या मूल्यांची आठवण करून देते.
रिझर्व्ह बँकेने वेळोवेळी नोटांच्या डिझाइनमध्ये बदल केले असले, तरी गांधीजींचे चित्र मात्र कायम ठेवले आहे. हे चित्र भारतीय चलनाच्या विश्वासार्हतेचे प्रतीक बनले आहे. नोटांवरील इतर डिझाइन एलिमेंट्स बदलले जाऊ शकतात, परंतु गांधीजींचे चित्र हे भारतीय चलनाचे एक स्थायी वैशिष्ट्य बनले आहे.
असे म्हणता येईल की, भारतीय नोटांवरील महात्मा गांधींचे चित्र हे केवळ एक प्रतिमा नाही, तर ते भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीच्या मूल्यांचे आणि आदर्शांचे प्रतीक आहे. या चित्राने भारतीय चलनाला जागतिक स्तरावर एक विशिष्ट ओळख दिली आहे.